Esta unidade didáctica pretende ser un achegamento xeral á persoa de Don Ramón Otero Pedrayo e un estudo polo miúdo da súa obra O fidalgo e outros relatos dirixido ao público en xeral e máis concretamente ao alumnado de segundo curso de bacharelato.
A escolla desta obra obedece a varios criterios:
Buscábase un texto que se puidese adaptar a diferentes disponibilidades temporais. Neste nivel académico a temporalización cobra maior importancia ca noutros e pareceunos importante o feito de que neste caso ben se pode estudar a obra enteira, un só relato ou varios segundo se desexe.
Queríase tamén que o texto puidese ser representativo ou ben do Grupo Nós, ou da sociedade do primeiro terzo do século XX. Neste sentido esta obra semellaba especialmente indicada en canto dunha banda é froito da man do principal narrador galego do momento e doutra banda recolle as transformacións sociais producidas en Galicia no cambio de século con especial atención ao derrubamento da fidalguía.
E por último tamén era necesario que a obra se puidese encadrar comodamente no programa e na temporalización do segundo curso de bacharelato. Neste sentido pareceunos unha obra moi apropiada para ser traballada no primeiro trimestre do curso por ser nese momento cando se estudan tanto as transformacións sociais como a literatura do primeiro terzo do século XX.
A unidade parte de que se vai efectuar unha lectura completa do libro, e en función disto vaise achegando ao estudo tanto do autor como de diferentes aspectos da obra.
Nos diferentes apartados pódense atopar referencias concretas a cada un dos contos ou aos máis relevantes en cada aspecto.
Ademais deste estudo que guía ao lector para unha maior comprensión da obra ofrécense cinco propostas de análise como prácticas para o alumnado.
Cada proposta consta dun fragmento dun dos contos do libro e unha serie de preguntas relacionadas tanto co texto escolleito como co resto da obra. As cuestións abranguen o estudo de diferentes aspectos literarios formais así como tamén inclúen en cada unha das propostas unha actividade consistente na elaboración dunha disertación escrita que requira dunha reflexión sobre o lido.
Achéganse tamén na unidade o texto íntegro de O fidalgo e as fontes de documentación máis básicas.
Estrutura da unidade
I. Datos bio-bibliográficos
III. O argumento e a organización estrutural
V. Os ambientes, espazos e obxectos
Urbano Lugrís: Recordando mellores tempos.Dúas son as causas que nos levan a tratar nun epígrafe á parte o derrubamento da fidalguía: dunha banda, o feito de constituír o núcleo temático de O fidalgo; e doutra a súa reiterada presenza nos contos de A criada e Dona Xohana e don Guindo. Malia ser o primeiro un dos textos que goza das mellores consideracións da crítica respecto á súa calidade, o conto que nos ocupa non vai ser a única ocasión en que Otero trate a decadencia deste grupo social senón que resulta recorrente na súa produción. Salientaremos neste sentido a loable triloxía Os camiños da vida, onde dúas familias fidalgas, os Puga e os Doncos, van ser as encargadas de reflectir a transformación que supón o paso do Antigo Réxime á Idade Contemporánea.
Don Xohán carece de apelido, non sabemos a que familia pertence, a ausencia deste elemento explícase pola súa inoperatividade na historia; non se pretende del que sexa un home concreto, senón que reúna nun só fidalgo a todos os fidalgos como representante da clase social.
Xa nas primeiras páxinas vemos “unha colleita antiga polo chan de sábrego faguendo un lago de naumaquia ofrecida á crudelidade inconsciente dun Nerón neniño”. Alén da relación evidente co emperador de Roma acusado de incendiar a cidade, existen outras semellanzas entre os dous personaxes. Tanto Nerón coma don Xohán son os últimos representantes dunha estirpe, os dous se verán obrigados a abandonar os lugares propios ao final das súas vidas, e por último, recorren ao suicidio. Todos estes paralelismos entre don Xohán e Nerón descóbrennos a maior riqueza e elaboración da metáfora oteriana.
Pasan os anos e o pai de don Xohán morre agardando polo fillo que anda na feira de Monteseixo. Velaquí temos o noso protagonista, que virá tendo non máis de quince anos, comportándose con verdadeiro desleixamento sen que ninguén sexa quen de o reprender. E non é por casualidade que sexa agora cando por primeira vez saibamos o seu nome, don Xohán, no momento en que se converte formalmente nun adulto e se confía en que “será bo seguidor da caste”. Pero para nós, lectores, axiña se derruba esa esperanza, pois coa violación da filla dos caseiros amosa, dunha banda, a ausencia nel de tristeza pola morte do pai e a falta de respecto polo loito debido, mentres que doutra demostra a total impunidade coa que pode actuar e a aínda maior falta de respecto cara aos membros do pobo representados nesa rapaza.
Na seguinte escena xa se ten convertido nun mozo que vive cos estudantes o ambiente bohemio en Santiago. Unha vez máis a inconsciencia é o máis salientable da personalidade dun home que nesta etapa da súa vida semella deixarse guiar polo carpe diem crendo que todo o seu labor na vida consiste en gozar dilapidando o patrimonio familiar.
Aínda han pasar dez anos antes de que o fidalgo “tome estado” con dona Rosina. Desconsiderado coa muller, don Xohán pasa os días fóra do pazo coa desculpa da caza. Vai ser na década posterior a 1865 cando comecemos a observar os efectos da inconsciencia de don Xohán materializados na venda dalgúns dos pazos familiares. “Algúns pazos foran debullados, enteiriños, por don Xohán. Mais el sempre se reserva as moblaxes [...] e don Xohán, no medio das moblaxes preciosas, coida ser dono de tódolos pazos herdados.” Iníciase neste momento o proceso da non asunción da realidade por parte de don Xohán que o vai levar á ruína.
No inverno do ano 1875 realiza “unha viaxe longa, no medio do inverno, por ver nun pazo da montaña ao pobre ‘Soult’, can de palleiro, bo servidor, leal amigo, que estaba a morrer”. Esta vai ser a única ocasión na traxectoria vital do fidalgo en que adiviñemos nel a presenza de sentimentos nobres. O seu achegamento aos animais abondosamente salientado polo narrador parece estar encamiñado a trazar unha liña de continuidade que achega o personaxe aos elementos da natureza e polo tanto á terra mesma. Deste xeito convértese nun ser extraordinario no sentido etimolóxico da palabra en canto se diferencia do resto dos homes, e en lugar de preferir aos seus iguais, séntese máis próximo aos animais. A súa “alma de neno” e este carácter extraordinario privan a don Xohán dunha entidade psicolóxica plena que o faría responsable dos seus propios actos, e redúceno a simple vítima das circunstancias que o envolven. Esta é a razón que explica a falta de calquera tipo de conflicto no personaxe ao longo da súa andaina vital.
A morte do Soult indica o final da etapa de prosperidade de don Xohán que, a partir de aquí, comezará unha carreira rápida e breve cara á ruína que se manifesta en tres niveis: económico, social e persoal.
O narrador infórmanos explicitamente da transformación operada no protagonista “Agora son óutro-los tempos. Don Xohán, que nunca soubera o que tiña nin contaba as voltas dos cartos, fíxose home de negocios”. Pero a mudanza non o converte nun fidalgo emprendedor capaz de asumir o reto histórico que lle ofrece nese momento o país e non se encarga de suplir o papel encomendado a unha burguesía autóctona inexistente. Non, “El, de por si, non se mete en nada. [...] sorrí e paga” mentres os “conselleiros do asunto son agora seus amigos” e “trepan con autoridade denantes descoñecida neles”. Esa pasividade social (deixándose levar polos consellos interesados dos falsos amigos) é a principal crítica que desde hoxe facemos á fidalguía do século dezanove que non se decata da importancia de se incorporar como axente activo á nova economía de mercado que está a nacer.
Como lectores, non podemos caer no erro de confundirmos a nosa propia perspectiva sobre o narrado coa perspectiva autorial que é a que lle dá existencia, e que neste caso é outra ben diferente. Otero a través do narrador non critica a don Xohán por non se converter nun home de empresa responsable con todas as consecuencias, senón por todo o contrario; por non seguir sendo un fidalgo tradicional abandonando a célula económica do pazo. Esta condena nace da crenza de que a nova economía é prexudicial porque altera os alicerces sobre os que asenta o funcionamento harmónico da sociedade galega. Desde esta óptica dúas mulleres, dona Rosina e a Bibiana, serán as únicas que poñan diante dos ollos de don Xohán a realidade deses parasitos que viven á súa conta para conducilo ao que Pedrayo considera o “bo camiño”, isto é, a volta ao pazo: “Non estariamos máis descansados coidando das terras? [...] Ti es señor, vive no teu e déixate de manter zumezugas e de negocios”. Desta forma o regreso aos antigos modos configúrase como a única posibilidade de salvación.
O fidalgo desoe as palabras das mulleres que o queren ben baseándose en dúas premisas que no conto se configuran como falsas e erradas pero igual de reais e irrefutables: “os seus amigos son todos boas persoas, homes para se matar por el” e “é preciso que os cartos bulan polo mundo; hoxe xa se non vive, como denantes, nos pazos”. Non han tardar en chegar as consecuencias desa actitude, porque non ben remata de enfiar estes pensamentos chega o mordomo que quere cartos para mercar na feira unha parella de bois que fai moita falta. O desastre económico anunciado durante toda a narración mediante diferentes indicios convértese neste momento nun feito consumado e o futuro tan pouco se presenta moi prometedor. “Terá que acceder ás falas melosas do Estornelo sobre hipotecar a casa de Sant-Iago?”, con esta ameaza da continuidade na perda do patrimonio (o Estornelo xa ambiciona a casa de Santiago), remata a quinta escena do conto seguindo a orde cronolóxica dos acontecementos. Será esta a derradeira vez que vexamos a don Xohán como fidalgo no espazo de seu, o da aldea.
A seguinte escena, localizada cronoloxicamente no ano 1885, sitúa a don Xohán nunha oficina desapracible ocupando un posto de funcionario. Nesa atmosfera opresiva de vidros lixados, fedor e medo, el foxe da realidade e lembra a aldea e o seu pazo xa noutras mans. A familia enteira foi vivir nun pisiño de Santiago de Compostela. Don Xohán, avergonzado da súa situación, nin sequera saúda á filla pola rúa; o seu único consolo é o tabaco. O desastre económico é tal que as fillas do xa “ex fidalgo” se vén na obriga de traballar como costureiras.
Se en todo o anterior vemos a demostración da decadencia de don Xohán a nivel económico e persoal, dous datos nos transmiten o mesmo proceso a nivel social que asemade serven para reflectir os movementos na estratificación da sociedade. Dunha banda, a intervención do seu hoxe compañeiro de oficina –antigo zapateiro que tiña traballado para el–, e que hoxe o saúda cun conciso “¡Hola, Juan!” e doutra o encontro co prestamista. Salvando as posibles consideracións sociolingüísticas, observamos como o zapateiro ten seguido unha traxectoria social inversa á do protagonista, xa que mentres don Xohán baixou na súa consideración social o outro subiu ata igualárense como funcionarios. O saúdo do antigo zapateiro contrasta coa reiterada admiración de todo tipo de personaxes pola persoa deste fidalgo ao longo da obra.
Corre o tempo e chegamos ao ano 1900 en que o protagonista efectúa a súa derradeira visita á aldea na condición de axudante de “cazadores elegantes, políticos, xente de Madrid”. A escena da cacería é un símbolo de cómo o patrimonio ten caído en mans foráneas alleas á realidade galega. E neste contexto o protagonista “como un prior guerreiro” descifra as historias da casa, le os escudos, adiviña o vello escondite e descobre os tesouros. Malia ter perdido todo, el segue a ser o depositario da historia, o seu único herdeiro lexítimo.
Como prior guerreiro en don Xohán tampouco está ausente a violencia que se concreta ao longo da historia nos catro disparos que efectúa o protagonista: uns, que poderiamos clasificar de orixe piadosa; e outros de carácter rebelde.
Ao comezo da obra desde a galería dese pisiño derradeiro dispara ao aire “tiros fortes, sonoros, bravos coma no monte” como unha mostra de rebeldía dentro da impotencia de se ver un home fracasado que non é nin a sombra do que foi. É a mesma rabia contida que o leva a disparar ao miñato, o rei no solpor, cando se fai patente por primeira vez a súa ruína ao non ter cartos para mercar unha parella de bois que fan moita falta na casa. Como ben sinala Xosé Manuel Salgado, neste disparo simbólico “[...] é el o propio miñato que vai topa-la morte a mans dos novos cazadores: o Estornelo tenlle botado xa as gadoupas á súa casa de Sant-Iago”.
Fronte a estes, os outros dous disparos son froito da piedade provocada polo medo fronte á dor, primeiro a de Soult, “don Xohán debeuse decatar dunha súplica nos ollos do can, pois sen dubidar meteulle na testa un tiro certeiro”; e despois a propia, “estaba doente, non podía pensar a dor, e pegárase sinxelamente un tiro, como fixera moitas veces cos cans vellos ou enfermos”. Desta maneira o disparo ao can convértese nun anuncio do propio final do protagonista como nos lembra o narrador ao igualar as dúas mortes. Mais mentres a consideración co Soult provoca a admiración dos labregos, a súa morte resulta indigna de quen se configurou como bardo.
Fina sendo un funcionario retirado, xa abandonada a súa condición de fidalgo, no ano 1900 cando o século tamén morre. Esta data simbólica indica a consumación do cambio social que se foi xestando ao longo da segunda metade do XIX e con ela a desaparición do mundo estamental como vertebrador da realidade galega.
“Sen remordemento, sen vaidade, sen pecado”, así morre don Xohán. O narrador non o abandona tampouco neste último transo e excúlpao de novo igualándoo a un neno inocente que morrese nada máis nacer, libre de toda responsabilidade. En certa maneira así é don Xohán. Non estamos perante un ser reflexivo, un home de espírito, el viviu sen máis e, non por casualidade, ata ese momento non “fixera o primeiro e derradeiro razoamento acerca de si”.
Os restos do noso fidalgo descansan baixo unha lousa humilde “asombrada polo monumento de mármore do prestamista” nunha morte que, lonxe de igualar, fai que perduren as diferenzas sociais nunha especie de condena eterna.
Pero o paso deste fidalgo pola vida non foi inútil, e como se quixese ganarlle a partida ao prestamista, el permanece alí onde se identificou coa natureza e perdura ao longo do tempo nos eidos propios a través das árbores esparexidas polo país.
“En sete parroquias da Galiza aínda o sol do serán bica, ao morrer, sete alciprestes que de neno don Xohán axudara a plantar.”
Unha mañá houbo grande escándalo na rúa silenciosa, parsimoniosa, como poboada de avaros e de costumes ríxidos. Era unha mañá da primavera. Polo ar tépedo, riba dos tellados, únicos que disfrutaban da ledicia do sol endexamais coñecido do zapateiro do soportal nin das laxes do chan, trazaban circos atolados de chíos as roldas dos avións. Unha gran figura de home rexo e vello apareceu na galería dun pisiño derradeiro, unha disforme escopeta apuntou ó ceo, e ¡pum, pum!, os tiros fortes, sonoros, bravos coma no monte, fixeron tremer os pobres vidros lixados dos pisos, o atacado de parálise no seu sillote, as señoras de clases pasivas, os funcionarios diante o chocolate, a vella e a súa calceta, a nena lectora de novelas, os gatos aburguesados e as criadas xubiladas que van á novena e viven dun legado dos amos mortos hai moito tempo. Medo, estrañeza, rebumbio, fantasías. Total, un xuízo de faltas e unha grande escamación na vecindade cando o fidalgo se apeitaba ó sol na súa alta galería.
Imos lembrar en cadriños pequeneiros, feitos segundo as informacións dignas de confianza, a historia daquel señor. Ela xustificará dentro da súa lóxica, para el a única, co seu finar tráxico cumprido, co finar do século XIX. Sen xuízo nin crítica, sen interpretación nin eséxese. Vaian por dediante dúas notas psicolóxicas: só unha vez soubo o que fora unha doenza; endexamais fixo un razoamento. E ninguén dubida que foi un gran señor.
1835. Escena: grande bodega no Ribeiro. Pipas centenarias xa cando o da francesada. Frades cobrando as rendas. O grande sol outonizo vén a render preitesía na porta ó viño poderoso, novo, pechado nas panzas disformes. Un fidalgo de brancas barbas e ollos ledos ten no colo un neno xa medrado. Cachicáns, xornaleiros, un capelán da casa, fan circo respectuoso arredor. O fidalgo foi colexial en Fonseca, tivo grandes dúbidas, demorouse moito nos clásicos, turráballe moito a caste. E por todo isto non se quixo ordenar. “Domine, non sum dignus”. Morgado, gardou unha metódica claustral no pazo de inverno, no pazo de verán, no pazo do outono, no pazo da primavera. Xuntaba sete lugares, presentaba sete curatos. Pazo na rúa Nova. Irmás en Santa Clara. Capitán das xentes dun val na Independencia. Soá ergueita “por caste e por estudios”, non foi cortesán con Fernando; nin polo amor ó escano das súas sete cociñas e o pasear maino polas salas resoantes non foi coronel na guerra dos Andes. Casado tardeiro, cando xa os parentes afiaban a dentamia para a farta herdanza, mimaba o filliño cun amor de vello. Con el nos brazos só tiña un medo: a doenza ou a revolución. Para as doenzas tiña os rescritos dos frades de San Francisco; para a Revolución armaría unha tropa de fieis montañeses. Os do Bocelo, os de Friol. Non encetados, como o cerne dos carballos. Agora asiste á trasfega do viño. Da maior pipa xorde unha roxa fonte recendente: mans lixeiras levan as olas, e as olas van caendo na boca sen dentes doutras cubaxes. Enche a bodega, e o serán, o rumor de dous ríos en camiños.
O neno, por raro caso, está quieto. O pai disfruta con esta atención do rapaz. Olla o neno con pracer o correr da poderosa billa. Un xogo. Un decorrer que aquece a inquedanza infantil. Logo o cano vai amolecendo, xa non fai aquel forte arco cor de lume, xa se creba, e devece. De seguida para. Entón o neno estrala en choros. El quere ollar sempre aquela cousa fermosa que foxe. Se fora grande, colleríaa coas mans coma a unha serpe esvaradía. O pai treme, inquire, logo decátase e manda autoritario:
-Abride tódalas billas.
Os homes, asombrados, temendo o castigo divino, dubidan obedecer: non hai outras pipas dispostas. O señor manda anoxado. Todos coñecen o imperio da voz terrible do amo. Coas mans trementes, facendo ás escondedelas o sinal da cruz -eles non son responsables-, abren as pipas. A grande palabra do fidalgo ecoa na bodega:
-Que meu fillo, meu herdeiro, a flor da miña caste, disfrute.
E corren as pipas: as do branco, as do tinto, as da Encosta, as do Bacelar, as da Teixugueira, como corrían as fontes de Versalles no Grande Século. Un ruxir de dioivo na bodega, unha colleita antiga polo chan de sábrego facendo un lago de naumaquia ofrecida á crueldade inconsciente dun Nerón neniño. O viño figura sangue bañado no asombro do sol, emborracha o ambiente da bodega; os homes, o capelán, refucen os pantalóns, tínxelles o viño as pernas. Pernas de perdiz. O neno ri, berra, bate as mans de gozo. Canso, dorme nos brazos do pai cando o enorme suspirar da cubaxe baleira enche a bodega do sentimento dunha fatalidade. Os homes, coa noite e co remordemento, van para a cociña, camiñan para os lugares dicindo:
-¡Que gran cabaleiro é don Fulano!
A exclamación na voz do pobo e na envexa do señorío vai dicindo moitas leguas á redonda:
-¡Que gran cabaleiro, que gran cabaleiro...!
1845. Pola cheminea baixa fungando e salferindo as brasas o aire invernizo na luzada. O capelán quenta as mans, pasea inquedo, ás veces asómase á porta da alcoba. Arrodeado de curmáns e irmáns, o fidalgo loita coa morte no grande leito. A brancura da barba mestúrase coa brancura das sabas. Os ollos fixos no crucifixo, mais tamén ás veces cruzados por unha impaciencia e unha dor. A de todos. O capelán “un frade exclaustrado” rube a quentarse na cheminea e a ollar polos vidros. Penosamente, a mañá fría nace nunha paisaxe de cotos brancos. Saíron moitos propios a procuralo. E vén o día, e vén a morte, e don Xohán, só el, non vén.
Todo está arranxado nos bufetes do despacho: os pergameos, os títulos, o testamento. El Señor, con grande concurso de fieis, visitou solemnemente o pazo. Había panos de encaixe en tódalas mesas, altariños dourados e mangados de flores, por milagre no corazón do inverno e da montaña. Na cociña, os caseiros nin se atreven a falar. O fidalgo, nun pulo que ningunha forza puido dominar, ó chegar El Señor botouse do leito, el tan sen forzas, e comungou axeonllado no chan, cos brazos en cruz, como un rei cristián. E o fillo non chegaba, derradeiro cáliz de amargura na agonía do fidalgo. Pola media mañá, os pasos mainos da morte cruzaron a sala, de volta da alcoba, cando xa fixera a súa angueira. Unha vella mangoleta ollouna, á Morte, de a carranchapernas na solaina, para baixar ó xardín e proseguir a xeira gadañadora.
Están chamados os cregos de tres arciprestados, o señorío de sete xurisdiccións, e virán os pobres de vinte parroquias. Os rosarios enchen o pazo como unha morea suplicante. Coa noite afírmase a chama dos grandes cirios. Como as portas se non pechan, ninguén sente chegar o novo señor. O capelán quérelle rifar, mais cala dediante da lanzal figura do mozo. Chega de botas altas, tabardo montesío, cunha grea de cans que ouvean a coro á morte. O fidalgo salfire chicotadas ós cans, manda que atendan o cabalo na corte e con xesto de gran señor ispe a cabeza e axeónllase para bicar as manciñas do morto. O capelán lembra a data: “Feira en Monteseixo”, e ollando para o fidalgo: “Facies pecaminosa”. Toda a noite vela, rexo, silencioso, ergueito. Polas once, cantan o enterro setenta cregos, un pobo de xente bole nos patios, non collen as bestas nos presebes nin o señorío nas salas. Don Xohán recibe os pésames con triste e sosegada dignidade. Hai nas facianas unha seguridade despoixa da terrible visita da morte, pois o don Xohán será bo seguidor da caste.
O poente, empuxado pola noite, foxe de seguida, cando aínda había xente nas mesas. Trepan mulas e cabalos de cregos e señores polos camiños da montaña. As linguas, ó partir, son outra volta algareiras e bravas. É preciso cruzar chairas temerosas de lobos denantes de se acougar no lume dos pazos. A noite come rosario de pobres enfiados polos atallos da serra. Todos, sen erguer as mesas, déitanse cedo no pazo.
Mailo fidalgo non dorme. Tampouco pensa. Un instante chora, pensando, máis que na man do pai, na man do amigo que se puña no ombreiro confiada. Logo oe remexer na cámara onde morreu seu pai. Érguese e olla dende o escuro da porta. Aínda se queiman cabos de cirios. Unha rapaza, boa agradecida á casa, filla de caseiros, cos brazos nus, un pouco asustada, levanta as roupas do leito, arromba o cuarto. O fidalgo entra como un falcón botándose sobre a caza: ela, estrañada, non concibindo o sacrilexio, nin se atreve a loitar. Don Xohán, sen escoitar a acusación das pregarias acuguladas na estancia, nin ollar os ollos espantados da mociña, apértaa e bícaa, con gulosidade feudal, sobre o leito aínda gardador da forma dun corpo.
1855. No salón etiqueteiro da rúa Nova algunhas donas agardan impacientes. O coro das señoras maiores tamén agarda. Mais don Xohán non aparece. Pola porta só entran señoritas coñecidas. As de sempre. Noutro sarao, a elegancia montesía de don Xohán deixou sementadas flores de esperanza polo xardín das vidas femininas. Don Xohán, deica a mañá, deita onzas e onzas na mesa de xogo. Ouros borbónicos, do tempo das Indias, ouros constitucionais, ouros de cuño estraño. Dous séculos de historia española pódense ilustrar coas redondas pezas de ouro. O seu reflexo fai medrar o afiado dos perfís, sensibiliza as mans pálidas, afonda as meixelas, atiza a lapa dos ollos. Só don Xohán fica impasible, sereno, ledo coma un cazador no monte. Leva trasfegadas moitas xerras de viño, pois el despreza os licores finos e as bebidas da cidade. Os parásitos extreman a súa admiración. Don Xohán, gardando unha superioridade sen decatarse delo, vai botando na mesa, en onzas como soles, centos de tegas de centeo, parellas de bois ornato dos feirais e pasmo dos labregos, sementeiras, nabeira, toradas de vello carballo, dos que rexistran como arquivos nos fermosos circos do seu tronco o maino e seguro decorrer das sazóns, moios de viño, dereitos de señorío. De súpeto, un home forte, valente, de Sar, pousa a farpa na morea das onzas e pasea a ameaza dun pistolón sobre os peitos dos xogantíns. Sangue callado nos corpos. O home ten historial de mortes, é seguro como un navallazo xitano, a súa historia anda nos carteis dos cegos. Desprezou ó señorito: el só estima ós homes do oficio. Limpamente, don Xohán agárrao polo pescozo, aparta o pistolón e o tiro ridículo vaise cravar nunha viga do teito. De seguida, a media ducia de labazadas de ritual. O valente está no chan e ten olladas de súplica. Moitos pensan acudir á xustiza. ¡Única ocasión para collelo! Hai berros:
-¡Á cadea, á forca!
O brazo de don Xohán debuxa un grande ademán amparador:
-Non se toque un pelo do home derrubado, está baixo o meu poder.
Logo dille:
-Anda, serás meu criado. Boa paga e farra. Mais, honradeza, e coidadiño con roubar un chavo nin levar unha faca. Se non, xa sabes quen é don Xohán.
O fidalgo ten lenda en Sant-Iago. Vive cos estudiantes. Polo día, moi gomoso, pasea polos arcos, dá o brazo a vellas misías moi sabedoras de elegancias, que lle gaban o tipo e o morgado e lle falan de xenealoxías rubindo as escaleiras das Praterías. Ten mesa farta, bodega franca, bolsa aberta. Polos atallos da serra, recuas de mulas pórtanlle en pelellos os seus viños mellores da Avia. No baixo da casa organízanse as farradas e as tunas, as xoguetas e as falcatrúas contra o sosegado comercio da cidade. O mesmo lle afunde a chistera a un vello canonista que volta da novena ou dirixe a Van Spen nos soportais, que se senta na mesa dos títulos e desenvurulla as pólas das árbores xenealóxicas. No piso da casa hai cuartos reservados: neles estarrícase, como unha cobra roxa ó quente da cheminea, sobre as alfombras e peles de luxo, a criolla das Antillas, preguizosa e sensual, queimada por furiosas agardas que don Xohán amolece cun bico. Roubouna ó seu pai, vello tratante en carne humana en Cuba. A criolla ten tódolos antollos; cando, comesta dos celos, destroza unha cristalería, ó día seguinte loce na cámara outra máis fermosa. Para ela hai criados que procuran nas vilas as cousas de máis prezo e traen polo aire as flores e os froitos mimosos de Portugal. Algún día o pai lle pasará a conta. Don Xohán lla pagará, se non lle fende a testa dun tiro. El é así, e ninguén o discute.
1865. Un medo no coro dos parásitos e no bufón, antigo curial de vila que na borracheira dos máis “a don Xohán non hai viño que se lle suba ós miolos” parodia tódalas eminencias de Sant-Iago, dende o cardeal deica a bruxa da Tafona; un medo no avogado e nos administradores. Don Xohán toma estado. As vodas son de rumbo endexamais ouvido. Don Xohán namorouse dela unha mañá, ó entrar na pequena eirexa das freiras para facer algunha barbaridade. Desque a viu, sinxeliña e fermosa, tan modestiña e composta, don Xohán impuxo silencio ós seus sicarios e só pensou en servila. Ela tiña medo del. Na primeira conversa, conqueriuna. ¡Non, todo eran calumnias das malas linguas!
Dona Rosina vive e goberna no pazo da beiramar. Algúns pazos foran debullados, enteiriños, por don Xohán. Mais el sempre se reserva as moblaxes: e da montaña e da ribeira, dos pazos vendidos a desbarate, chegan retablos dourados de capelas, leitos taraceados, arcaces de fino labor, armas antigas, retratos de frades estáticos, de terribles señores, de donas de opulenta beleza coma marmelos outonizos. No pazo de beiramar converxen tódolos ríos da ascendencia de don Xohán, e don Xohán, no medio das moblaxes preciosas, coida ser dono de tódolos pazos herdados.
Nos derradeiros do ano, a carón da cheminea, dona Rosina dá peito ó primeiro filliño. Xa os criados e as doncelas están no leito. ¿A quen se semella o rapaz? ¿A aquel xeneral da sala? ¿Ó mociño lindo que leva un uniforme de dragón da Independencia e afirma as manciñas de doncela sobre un pesado sabre? Dona Rosina vai percorrendo tódolos retratos da liñaxe para se distraer; fóra, a virazón abanea os piñeirais e vai arrincar o cedro do xardín, que eles trouxeran da súa viaxe de noivos. E don Xohán non chega. Sempre está de caza. Ninguén coma el coñece os montes da Galiza. Conta historias arrepiantes de lobos, de porcos bravos, historias ledas de perdices polas costas esvaradías de penica. O crego vello de Fontefera, en terras de Lugo, gábase de ter morto cincuenta lobos. Don Xohán, en poucos invernos, sufrindo as inclemencias nivosas, gañoulle o partido matando sesenta e sete. Testas de lobo para o seu brasón, coma os de Moscoso.
Morre o lume e entra silandeiro don Xohán. Vén pálido, mais determinado. ¿Que lle pasará? Sen bicar ó fillo, don Xohán pon á altura dos ollos da dona asombrada unha cousa que trae agarimada no pasamontañas: un neniño, lindo, rosado, branco como un anxiño, empanado en pobres roupiñas lixadas. Don Xohán di sen vacilación:
-Rosina, é meu fillo. A nai morreu. Entrégocho para que fagas del o que queiras.
Os dous nenos figuran sorrir un ó outro. Diante a espaventada faciana da señora, don Xohán franquea a fiestra á noite negra:
-Aí te-lo patio. Están os cans famentos. Se tes corazón, guíndao embaixo.
A señora, sen unha fala, axiña coma cómpre, ispe o outro peito e os dous nenos beben, tranquilos, ditosos, do mesmo leite.
Ó dia seguinte, don Xohán, con cabalgada de criados, vai á feira de Pontevedra. Ó voltar pola noitiña, vai chamando nas portas dos lugares e deixando nos regazos das doces labreguiñas de ollar rendido, das bravas pescas de falas mimosas, ducias de panos sedáns, dengues de terciopelos corais e pratas barrocas para os fermosos colos e para as lindas orelliñas, duros ás mancheas para liberar as terras hipotecadas polos patróns, para pagar as menciñas das avoas tolleitas nos leitos.
1875. A xente segue dicindo:
-¡Que gran cabaleiro!.
Medra cada día a admiración dos cabaleiros e dos cregos, a envexa dos señores da vila, a fame dos curiais e dos prestamistas. Por tódalas carreteiras -as que ruben entrenzadas arredor dos montes, as espalladas no vagantío das chairas postas ó sol, as que, namoradas da fermosura das rías, van seguindo o encaixe da costa- salfiren alegrías gozosos os coches de don Xohán. Séntense de lonxe crebando ben de mañá o ensoño dos piñeirais. Levan catro, seis, oito cabalos, mercados nas feiras de Zafra, e de Sevilla e Xerez. Non collen polas rúas de Sant-Iago, e ó entrar nas prazas das vilas, espállase un aire de festa. Moitas veces vai só don Xohán, guiando a xubilosa tropa dos cabalos: leva no pescante a escopeta e unha boa moza, pimpante e orgullosa, ó seu carón.
Nas mesas dos cregos, sentado entre os arciprestes e priores, mantén o ritmo dos muelles, debullando con método probado e con fidalga limpeza desde a sopa, densa, condensación sabia de cousas boas, deica a longa coda dos postres. A gran sinxeleza da alma de don Xohán transparéntase no falar, no axuizar simple e claro das cousas, collendo sempre polo camiño do medio e lucindo en temas de caza, de viños e de trato social, unha mestría completa. Unha boca que endexamais dixo verbas de dúbida e un corazón tan recto que os abades severos, moitas veces escandalizados pola sementeira de pecados que don Xohán facía a rego nas parroquias, non podían por menos dicir:
-Don Xohán peca coa sinxeleza dun neno e, de fixo, non acouga o mal na súa alma de neno.
Gran neno mimado pola fortuna, polas mulleres, pola saúde. Ningunha emoción, ningún problema. Mellor que cos homes, fala sen palabras, nun diálogo de olladas e xestos, co can das perdices. Os animais, os pobres e coitados animais, senten por don Xohán un amor particular. O seu asubío e a súa voz pode máis nos cans que o asubío e a voz dos criados. Fixo unha viaxe longa, no medio do inverno, por ver nun pazo da montaña ó pobre “Soult”, can de palleiro, bo servidor, leal amigo, que estaba a morrer. Deitado no estrume dunha corte, nin tiña azos para se achegar a un consolo de sol que lucía na porta. Cando sentiu trepar o cabalo e percibiu ese olor particular, quizais feito de volátiles esencias de carácter, que os cans poden percibir nos homes, de don Xohán, Soult, erguendo as pobres orellas amuchadas, meneando un anaco do rabo, chegouse á porta a zorro, sentíndose outra volta cachorro, ouvindo unha harmonía de noites estrelecidas baixo a fiestra do amo, maxinando doces soños, ós seus pés na alfombra da sala. Don Xohán non se afastaba do can, os ollos prisioneiros dos seus nun diálogo non maxinado por ninguén. Caendo a noite e o frío, os caseiros, respectuosos, trouxeron lume, e don Xohán debeuse decatar dunha súplica nos ollos do can, pois sen dubidar meteulle na testa un tiro certeiro. “¡Gran cabaleiro!”, murmuraban os labregos, sospeitando en don Xohán unha dignidade superior, cando vían o gando dos lameiros parar de pacer e ficar cos ollos extasiados, húmidos da tenreza que outrora inspiraban os grandes xefes pastores, ou as pombas envolvendo en agarimos alados a figura do fidalgo, na solaina, co primeiro sol churrusqueiro da mañá, ou os bois baixándolle a poderosa testa serva para apañarlle na man as roibas espigas, ou o pavo real facéndolle a roda maxestosa de cortesanía.
Don Xohán percorre no seu coche as carreteiras da beiramar. Non soamente por folgar. Agora son outros os tempos. Don Xohán, que nunca soubera o que tiña nin contaba as voltas dos cartos, fíxose home de negocios. El, de por si, non se mete en nada. Ten servidores listos, algúns señoritos da vila, que traballan todo o negocio das contratas de camiños. Don Xohán admira a eses homes de empresa, calculadores, que saben trazar as curvas, e soficar as pontes, e engaiolar os enxeñeiros, e entenden das fianzas e dos prazos. Don Xohán, sempre pronto a se marabillar, sorrí e paga. Ás veces, as cousas non marchan ben. Ó mellor hai que variar un trazado, hai que mercar a conciencia dun funcionario, pódese perder, non se sabe ben por que, o importe dunha fianza. Os conselleiros do asunto son agora seus amigos. Algúns, con moitos fillos e poucos ingresos, andan mal de fondos. Don Xohán, con delicadeza para non ofendelos, failles chegar ós bolsos rolos de billetes. Moita xente ten envexa dos compañeiros de don Xohán: levan gabáns novos, trepan con autoridade denantes descoñecida neles, algúns erguen casiñas novas, outros, máis humildes, póñenlles tendas ós seus familiares. Un serán, por caso raro, don Xohán demora na casa. Está ó fresco con dona Rosina: os rapaces pequenos enredan no xardín. A maior logo haberá que póla nun internado na capital. Dona Rosina fala de algo que lle roe no peito; ela ben quixera aproveitar aquela presencia do seu home na casa.
-Dispensa o que che digo; non me gusta esa xente con quen andas. Non me teñen boa cara. ¿Ti para que procuras negocios? ¿Non estariamos máis descansados coidando das terras? Teño medo a que con tanta cavilación che veña unha enfermidade. ¡Tes unhas canas no pelo...!
Don Xohán escoita en silencio. E sorrí. Non, seus amigos son todos boas persoas, homes para se matar por el; é preciso que os cartos bulan polo mundo; hoxe xa se non vive, como antes, nos pazos. Don Xohán vai ensarillando as súas razóns, sen grande fe nelas, e sorpréndese dunha acordanza estraña. Non había moito estivera coa Bibiana, muller xa serodia, boa moza no seu tempo, a quen don Xohán sacara con namoros de sachar leiras e agora, grosa e coidada, rexía un fato de mozas da vida na cidade. A Bibiana gardaba a mellor lei ó fidalgo. E dixéralle máis claramente o mesmo pensamento da señora:
-Eses teus amigos son unha tripulación de ladróns. Fartan a fame a conta túa. Se segues tan parvo, deixarante máis pelado que unha pelica vella. ¿E logo non ves como engordan? Ti es señor, vive no teu e déixate de manter zumezugas e de negocios.
Estraña confluencia de opinións. Chega o mordomo a falar ó señor: mañá feira de Soutoledo. A mellor para mercar a parella de bois. Fan moita falla. Don Xohán bota man á carteira. Logo escudriña nas gabetas e nos caixóns. Por primeira vez na vida non ten diñeiro. O sol, onza de ouro como as que el sementou ás mancheas, vaise poñer na comba dos montes. O fidalgo cazador sempre olla para o ceo, como o mariñeiro para o mar. No ceo vibra quieto, feroz, dominador, un miñato. O rei no solpor. Adivíñase un medo pechado no branco pombal. Don Xohán agarra a escopeta e baixa polos eidos de millo medrado. Está agora o miñato riba dos grandes piñeiros mansos. O fidalgo admírao un instante. ¡Está tan fermoso! Logo tira. Cae o paxaro dando voltas, un anaco para nunha póla, derrúbase pesado no chan. Os ollos, o pico, as farpas. Don Xohán, ó voltar para a casa, vai pensando por primeira vez:
“Quizais logo haxa grandes pagos dalgunha obra”.
¿Terá que acceder ás falas melosas do Estornelo sobre hipotecar a casa de Sant-Iago?
1885. Unha oficina polo serán. Chuvia nos vidros lixados. Fedor de colillas. Traballo extraordinario. Medo á chegada dun novo xefe. Testas encol das mesas. Don Xohán na súa. Como fidalgo, é moi dado. Nin lle parece mal que un antigo zapateiro, que lle fixo nun tempo moi boas botas de caza, lle fale desde a mesa veciña:
-¡Hola, Juan!
Don Xohán tiña unha serra de expedientes riba da mesa. O balduque vai estralar coma as fitas dun corsé de xove posto en corpo de xamona. Don Xohán non sabe por onde comezar. Quizais pensa:
-“¿Vivirá o Leandro, meu caseiro de Ribacova? ¿Casaría a Frolinda? Xa debe ter vinte anos”.
Soña no corpo de palla de centeo da nai da Frolinda e no lume -mantido coas leñas de don Xohán- do seu fogar. Tempo das resacas. ¿Como estará a bodega do Ribeiro? O novo amo desfaría aquela pipa vella, de carballo. Bo serán para pasalo co estilador. Trémenlle diante os ollos as partidas dun reparto. Boeno. Aínda hai cigarriños. Agora, os seráns do outono son máis longos que denantes.
Don Xohán, saíndo da oficina, non quere mirar un grupo de rapazas que pasan. El ben coñece a figura da súa filla, a máis elegante. Leva ó seu carón un noivo. Un empregado de almacén. Don Xohán, cruzando diante o casino, por pouco o collen os cabalos dun coche. O cocheiro para, báixase, dille:
-Señorito, dispense.
Foi servidor de don Xohán. Dentro do coche, a figura do prestamista parece unha sardiña en lata. Fai que non ve a don Xohán. Ten medo dunha labazada.
-“Boh, o caso é que teño un pazo fidalgo con escaleira de corte e escudos en Compostela”-, pensa acochándose coma un zorro.
Don Xohán, con dous retirados, pasea baixo os arcos da rúa. Horas sen remate. Mais el figura non se decatar. As fillas estarán cosendo e non convén estorbalas. Na hora da cea todos están ledos arredor da mesa limpiña. Dona Rosina ten os cabelos brancos. Dille ó seu home:
-Ti figuras un pollo ó meu lado.
As rapazas reciben un recado urxente: cómpre rematar os volantes e as mangas dun vestido, para o baile, denantes das once. E sen probar migalla de queixo póñense a coser. Don Xohán non pode ser dono de conter unha tristura. Non é ren de particular. Na xerriña só fican dous dedos de viño da taberna. No comedorciño hai un oco. Alí estaba o fermoso tallo taraceado. Agora non está. Don Xohán e dona Rosina fálanse cos ollos. Ela ponlle na man un cartucho de pesos. Don Xohán, asomado á fiestra, considera as luces da cidade na noite. A rúa escura fai unha volta. Máis aló hai un calello e no calello unha taberna soada polos bos callos que prepara. A taberneira foi e aínda é moito de don Xohán. Hai pouco mandáralle unha empanadiña de peixe. Tamén ten para el outros peperetes. Hai un demo de portuguesiña que dá xenio vela. Cansou de servir. Don Xohán sofre cavilando:
-“Terei que ir pola outra rúa e rubir polas escaleiras... Non se pode chamar a atención nestas rúas de xente devota”.
Don Xohán é moi franco. Endexamais ocultou ren do seu vivir. ¡Quen lle volvería os abertos camiños da aldea!
Colle o grande chambergo para saír. Dona Rosina, ó despedilo na escaleira, dille baixiño:
-Lémbrate que mañá hai que pagar os réditos do Estornelo.
Dentro, as fillas cantan, traballando, ó son da Singer. Don Xohán di:
-Tes razón, está a noite moi fría. Voume deitar.
1900. Todos viñan admirados da resistencia física e do señorío de Don Xohán. Había cazadores elegantes, políticos, xente de Madrid. Don Xohán, no monte e na mesa, parecía o convidador. Os seus tiros precisos estraban de perdices a penica das encostas. Os cans facíanlle festas atoladas. Os labregos -xa ningún había do seu tempo- pensaban:
-“¡Que gran cabaleiro!”.
O seu vello tabardo impuña un ton na antesala. Estaban nun pazo arranxado e repintado á moda. O amo non sabía ler os escudos. Don Xohán descifrounos e contou a historia da casa.
-Por aquí -dicíalle ó amo- estaba o segredo.
Á forza de rebulir nas paredes dun cuarto escuro, don Xohán puido facer que unha pedra se correse. Gran emoción na compañía. Saíu un bafo de vellez. Mais non había tesouro. Había un mollo de pergameos e un grande tarro cheo de mel. Don Xohán colleuno con respecto e levouno ó comedor. ¡O símbolo dos bos tempos, a honradeza da tradición, o tesouro da casa, o mel suave das avoas, das abellas que zugan nos xardíns antigos e locen como pintas aladas de ouro no fondo de gules dos escudos!
Don Xohán comeu e bebeu como un prior guerreiro. Toda a historia dun século, as liñaxes e as parroquias, as colleitas e as fames, a carlistada e a Revolución, os estudiantes clásicos, as farras épicas, as belezas dos salóns elegantes, os comenzos dos políticos, os bandidos e os aforcados, Pepa a Loba e Xan Quinto, as flotas a vela e as cazatas feudais, pasou pola súa charla. Algúns que ben o sabían, picábanlle para que fixera outras confesións. Mailo fidalgo nin tivo unha verba para os falseiros amigos, nin para os raspiñeiros vestidos cos anacos do seu manto de señor. Cunha ledicia vagamente outoniza figuraba don Xohán unha torre antiga e lanzal onde aniñaran os paxaros da campía.
Nos postres, un mozo preguntoulle polo tempo romántico. ¿Sería poeta? Non. Coñecera moitos poetas e moitas musas. Mais só sabía unha poesía:
-É a miña poesía favorita.
E recitouna:
Y en triste adiós mi juventud perdida
mandaba a mis cabellos
pensando que ya nunca volverían
hermosas manos a jugar con ellos.
E todos estaban emocionados, e ninguén pensou en rir da cursilería.
Nos derradeiros do ano, don Xohán fai unha tremenda descuberta: tamén o seu corpo está suxeito á dor. Un dente de rato róelle no estómago. Hai dous días que sente dores feroces na vexiga. Non sabe qué cara lle pór ó médico. Só coñecera os médicos en sociedade. Don Xohán só atura dous días no leito. Unha néboa inverniza enterra a cidade doente nunha masa de algodón hidrófilo. Dona Rosina non se arreda do leito. Unha mañá, don Xohán está descansado e figura reflexionar. Dona Rosina vai á misa. Cando volve, hai xente na escaleira, as fillas berran e choran como tolas, hai un fedor de pólvora no pobre pisiño. Don Xohán fixera o primeiro e derradeiro razoamento acerca de si: estaba doente, non podía pensar a dor, e pegárase sinxelamente un tiro, como fixera moitas veces cos cans vellos ou enfermos. Sen remordemento, sen vaidade, sen pecado.
No cemiterio, a lousa humilde de don Xohán, modesto funcionario xubilado, está asombrada polo monumento de mármore do prestamista. En sete parroquias da Galiza aínda o sol do serán bica, ó morrer, sete alciprestes que de neno don Xohán axudara a plantar.
[Versión do texto de Contos do camiño e da rúa de 1932 tomada da páxina web da Fundación Otero Pedrayo.]
Otero é un narrador que se desborda, que comeza o enunciado e se deixa levar por unhas cousas que conducen a outras. Isto é o que se coñece co nome de “estilo ramificado”, que poderiamos explicar de forma sinxela como aquel no que un núcleo presenta proliferación de complementos que se encadean. Vexamos un exemplo de estilo ramificado tirado de A criada:
“Sabía o xenio de tódalas señoras, as rarezas de tódolos solteiros con casa aberta, o que se guisaba en tódalas cociñas de leña e de carbón, os estilos de cada interior, onde mandaba o señor ou a señora, os despotismos das amas de cría, as preferencias dos antigos criados que inda dispoñen nalgunhas casas, o contido de tódalas cestas que ían da praza, o ciclo evolutivo de tódalas criadas segundo os seus remates: de criadas vellas, de casadas, de doncelas de hotel, de mozas da vida, de casadas cos amos viúvos ou solteiros serodios, sen contar as que volven a desaparecer na aldea e das que van para as Américas.”
Se nos fixamos decatámonos da extraordinaria lonxitude que pode adquirir a cláusula. Neste caso podemos apreciar ata nove complementos directos (dos cales sinalamos DET e NÚC) dependentes do PDO (Sabía). Períodos deste tipo correspóndense co que Ricardo Carballo Calero deu en chamar “estilo lírico” de Otero Pedrayo.
Noutras ocasións a cláusula redúcese drasticamente como vemos nesta breve pero ambiciosa descrición do fidalgo: “Gran neno mimado pola fortuna, polas mulleres, pola saúde. Ningunha emoción, ningún problema.” na que deixa paso a frases xustapostas a xeito de sentenzas. Este é o tipo de prosa que Carballo Calero denomina “estilo épico” de Pedrayo.
Debemos falar tamén das características impresionistas que adquire esta prosa sobre todo nas enumeracións de elementos que poden ser tanto de substantivos como de adxectivos: “Era bonitiña, riseira, pequeneira, graciosa”.
O texto enriquécese a miúdo coa presenza de abondosos símiles (figura estilística consistente na comparación entre elementos coa finalidade de que un facilite a comprensión do outro) que serven para alongar e amplificar a cláusula. Entre eles salientan especialmente aqueles referidos ao mundo animal: “despacharon o rianxo a unha regateira gata e desvergoñada como unha corza”. Noutras ocasións, tamén bastante numerosas, os símiles fan referencia a elementos da natureza: “cos ollos brillantes e a faciana colorada coma unha azucrada e doce pavía”. Ao carón dos símiles tamén atopamos metáforas (recurso estilístico mediante o que se identifica ou substitúe un elemento por outro en razón da semellanza entre eles) aínda que en moito menor número e que tamén decote se basean en animais: “Un dente de rato róelle no estómago” (que fai referencia á dor física experimentada por don Xohán).
Noutras ocasións será a hipérbole (recurso estilístico consistente na esaxeración desmesurada e que normalmente implica sátira) a encargada de ornar o discurso narrativo como se pode apreciar neste exemplo no que se salienta desmesuradamente o efecto negativo do estraperlista dos coiros: “Dixeron que nas feiras o seu ollar enfermaba as vacas”.
Pero un dos procedementos máis empregados polo autor será o da prosopopea ou personificación (recurso estilístico consistente en atribuírlle calidades humanas a seres ou conceptos que non o son), esta figura retórica típica da literatura popular fundamentalmente contribuirá a darlle o protagonismo á natureza que en Otero case ten entidade de personaxe: “O grande sol outonizo vén a render preitesía na porta ao viño poderoso”.
Non falta tampouco nestas páxinas o lirismo que por veces achega o texto ao discurso poético de carácter intimista como nesta cita procedente do conto de Dona Xohana e don Guindo: “Unha mañá deille un bico no colo espido de neve e sol e daquela quedoume nos beizos un labio de flor de magnolio, como lle queda aos cabaliños do demo que andan a bicar nas flores”.
Noutras ocasións máis que de lirismo propiamente dito falaremos de fragmentos de linguaxe poética inseridos na narración nos que salienta a función poética da lingua: “E vén o día, e vén a morte, e don Xohán, só el, non vén”.
E no seu achegamento á linguaxe poética Otero ofrécenos imaxes novidosas empregando con valores estéticos elementos léxicos alleos á tradición poética e que só coas vangardas serán obxecto de tratamento lírico. Tal é o caso do seguinte enunciado, “Unha néboa inverniza enterra a cidade doente nunha masa de algodón hidrófilo”, no que se identifican a néboa e o algodón hidrófilo.
A prosa dos contos de Otero amósase tamén especialmente rica na multiplicidade de sensacións especialmente olfactivas e sonoras. As sensacións olfactivas en moitas ocasións son desagradables e remiten á realidade urbana: “Chuvia nos vidros lixados. Fedor de colillas”. Doutra banda as sensacións sonoras van desde a evocación dos sons melodiosos da natureza protagonizados por ventos suaves ou árbores ata os tiros efectuados por don Xohán: “¡¡pum, pum!!, os tiros fortes, sonoros, bravos coma no monte”. E en Medicina legal os sons adquiren maior protagonismo ao se converteren en verdadeiros axentes da tensión narrativa que envolven o señor Venerando na noite.
Dentro das sensacións sonoras convén detérmonos na musicalidade presente na obra da que don Guindo ofrece un magnífico exemplo: “trouxera un violoncelo en cuxa delicada fábrica de finas madeiras aniñaban as sonoridades do bosque outonizo, os suspiros dos peitos das marquesas do Loire, de Versailles e de Schoenbrunn, o vibrar calado da góndola e a ardente melancolía do amor italiano”.
Outra característica salientable é o cromatismo, ese dotar de cores a realidade retratada que se manifesta especialmente nas páxinas de Dona Xohana e don Guindo onde a gama dos amarelos, ocres, laranxas e marróns atopa protagonismo nun ambiente cargado de decadencia a través do outono: “As primeiras peras, faguían unha pirámide de ouro maduro e nos tarros do doce requintábanse os vellos almibres co agarimo do quente outono”.
Dentro da obra oteriana atopamos alusións a outras figuras literarias galegas e ás súas obras. En O fidalgo o protagonista aparece caracterizado a través de vocabulario tipicamente pondaliano, e así as palabras reservadas para a figura do bardo (rexo, lanzal, guerreiro) diríxense aquí en varias ocasións á figura de don Xohán: “Cunha ledicia vagamente outoniza figuraba don Xohán unha torre antiga e lanzal onde aniñaran os paxaros da campía”. Mais Eduardo Pondal non é o único aludido, e así tamén atopamos referencias a Cabanillas e Rosalía.
Alén das referencias directas a autores e obras da literatura galega encontramos outros elementos que denotan o carácter cultista do texto como poden ser as múltiples referencias a acontecementos históricos (á desamortización de Mendizábal, ás loitas entre liberais e absolutistas, etc.) e a personaxes históricas (Nerón, dona Violante, Porlier, Don Miguel I de Portugal, etc.).
Outro trazo que caracteriza o seu estilo é a técnica descritiva de carácter cinematográfico na que a voz narradora nun proceso lento vai percorrendo unha traxectoria como se dunha cámara cinematográfica se tratase. Vexamos un exemplo desta técnica procedente de O fidalgo no que partindo dunha panorámica xeral e aberta (as luces da cidade) nos imos achegando (rúa escura) ata chegar ao espazo cerrado da taberna: “Don Xohán, asomado á fiestra, considera as luces da cidade na noite. A rúa escura fai unha volta. Máis aló hai un calexón e no calexón unha taberna soada polos bos callos que prepara”.
Para rematar coa análise do estilo podemos dicir que Otero Pedrayo organiza o seu discurso como os grandes construtores de catedrais erguen os seus monumentos. Igual que estes partindo de piares rexamente chantados no chan trazan infinidade de arcos que se atopan en bóvedas de crucería con rosetóns profusamente adornados, o ourensán adorna a súa expresión ofrecendo unha inmensa riqueza de matices que fan del un dos mellores prosistas da nosa historia literaria.
Para rematar co estudo das personaxes chamaremos a atención sobre a existencia de certa "equivocación ou elisión autorial" en O fidalgo en relación aos fillos de don Xohán. A situación é a seguinte, a finais de 1865 dona Rosina pasea na noite co seu primeiro fillo polo pazo da beiramar, trátase dun neno, a continuación e na mesma escena o seu home tráelle un fillo ilexítimo, outro varón. Prodúcese un salto ata a escena de 1875 onde “os rapaces pequenos enredan no xardín. A maior logo haberá que póla nun internado na capital”. Que filla maior é esta que aparece dez anos despois? Mais non rematan aquí os problemas coa descendencia de don Xohán. No ano 1885 a filla de don Xohán ten un noivo que é empregado de almacén, ata aquí poderiamos pensar que se trata da mesma filla que apareceu no ano 1875 pero “As fillas estarán cosendo e non convén estorbalas. [...] As rapazas reciben un recado urxente” e no ano 1900 “as fillas berran e choran como tolas” a morte do pai. Que fillas son estas das que nada se soubo? Onde van os fillos varóns que como mínimo son dous? Se observamos o resultado decatámonos de que as fillas aumentan a sensación de impotencia dun pai vello, única presenza masculina da casa, que carece de riqueza abonda para casalas ben. Isto lévanos a pensar que non se trata dun erro do autor senón que se explica entendendo a intención profunda de Otero que non é outra que a firme vontade de reflectir o proceso de decadencia da fidalguía.
Atopamos nos contos algúns exemplos narrativos nos que os animais adquiren categoría de personaxes e superan ás persoas en importancia. Soult en O fidalgo e o can do vinculeiro en O estraperlista dos coiros vanse caracterizar polo cariño e a lealdade ós amos. Os dous son cans de palleiro como se Otero os preferise fronte ás elegantes razas caninas por representaren mellor a súa vinculación co mundo da aldea do que proceden.
Fronte a todas as personaxes anteriores que pertencerían ao mundo da realidade aparece en O fidalgo unha personaxe que viría formar parte do mundo da irrealidade ou de ultratumba, referímonos á morte. A morte en consonancia coas nosas crenzas populares aparece personificada e percibímola a través do sentido do oído do narrador e da vista dunha vella:
“[...] os pasos mainos da morte cruzaron a sala [...] Unha vella mangoleta ollouna, á Morte, de a carranchapernas na solaina, para baixar ao xardín e proseguir a xeira gadañadora...”
Ao longo das páxinas do libro o autor vai trazando un minucioso retrato da sociedade galega do século XIX no que aparecen todos os tipos. Como se se tratase do fondo dun cadro, estas personaxes contribúen sobremaneira á impresión final que a totalidade da obra provoca no lector. Aquí atoparemos desde as criadas ata funcionarios do xulgado pasando por frades, cregos, abades, fidalgos e fidalgas, labregos e labregas, cocheiros, zapateiros, mestras, esfoladores, criados, tendeiros, estudiantes, funcionarios, oficinistas, mariñeiros, etc.
Nalgunhas ocasións as personaxes non actúan de xeito individualizado senón que adquiren o papel do coro teatral grego e se moven como unha masa uniforme. A función coral está presente sobre todo no conto O fidalgo onde vemos que na maioría das ocasións ten como finalidade salientar a admiración que provoca a personalidade de don Xohán na colectividade: “A exclamación na voz do pobo e na envexa do señorío vai dicindo moitas leguas á redonda: –¡Que gran cabaleiro, que gran cabaleiro...!”.
A situación económica vainos servir para clasificar a maioría das mulleres que desfilan polos contos en dous grupos de diferente tipo de comportamento. O primeiro está composto por aquelas mulleres dependentes economicamente dos homes, ben sexan estes pais, cónxuxes ou amantes (as fillas dos labregos, dona Rosina, a crioula das Antillas...). Fronte a estas, as mulleres do segundo grupo caracterízanse pola independencia económica, debida á herdanza de riquezas ou debida ó froito do propio traballo (a Bibiana, a Balbina, María a Prisca, a señora da casa brasonada dos arcos, dona Xohana...) Vai ser neste grupo onde atopemos as mulleres que máis se achegan á entidade de verdadeiras personaxes e que presentan certa riqueza psicolóxica.
A primeira fidalga da que temos noticia é Dona Rosina, a dona de don Xohán, unha muller de carácter feble deseñada segundo o prototipo de submisión da fidalga decimonónica que cumpre á perfección as dúas funcións para ela reservadas, ser dona da súa casa e boa reproductora para garantir a continuidade da caste. Como única caracterización, sabemos que na súa mocidade é “sinxeliña e fermosa, tan modestiña e composta”, catro trazos que poderiamos resumir en dous, sinxeleza e fermosura, de tal xeito que se configura como a antítese da sensualidade e da forza representada pola crioula das Antillas. Entre ela e o seu home non hai ningún tipo de paixón, nin sequera unha relación amorosa. Abandonada no pazo da beiramar, resígnase e aceita a situación. Só nunha ocasión toma a palabra e xorde no conto para manifestar timidamente a súa disconformidade coas novas compañías de don Xohan e convidalo volver á vida do pazo. Esta actitude non belixerante vai garantir a harmonía na vida familiar ata o final.
Atopamos outro exemplo da fidalguía feminina na señora da casa brasonada dos arcos. A avoa do señorito Paulos, “parca das familias ilustres”, representa a memoria dunha sociedade que se encerra en si mesma endogamicamente e desaparece. En oposición a dona Rosina, é unha muller economicamente independente que vive do patrimonio herdado. O medo ás novidades e o seu afán protector lévana a ser a carcereira dun neto que se manifesta impotente e submiso.
Tamén fidalga vella é dona Xohana, mais o que a singulariza é o seu carácter extraordinario no sentido etimolóxico da palabra. Aínda que aparece descrita polo pai do protagonista e polo seu fillo case con idénticas palabras, a súa verdadeira caracterización virá dada pola historia propia e polas cousas que conta. Son varios os elementos que contribúen á configuración deste personaxe, sen dúbida un dos máis logrados do volume. A relación de amor eterno non consumado carnalmente con don Guindo, o parolar que “deitaba como unha fontela de lembranzas póndose fóra do mundo” e o agoiro meigo da súa propia morte e da do seu amante, unidos á atmosfera irreal do conto, fan desta muller unha virxe de carácter lendario que o lector, xa atrapado para sempre pola súa maxia, dificilmente vai poder esquecer.
Outro exemplo de independencia feminina témolo na Bibiana, muller xa madura goberna un prostíbulo na cidade e garda “a mellor lei ó fidalgo”. Será ela a única que manifeste sen eufemismos a situación real de don Xohán no proceso da súa ruína nunha conversa reveladora e sincera co propio protagonista. A Bibiana representa o percorrido vital dunha moza da aldea que remata na cidade, mais a súa integración é parcial xa que se produce dentro dos ámbitos marxinais da urbe. De feito, non existe ningún caso ó longo do libro de personaxes do rural positivamente caracterizados que rematen triunfando fóra dese espacio como se Otero neste poema épico da aldea galega condenase os que abandonan o seu microcosmos ó fracaso.
Tamén emigra da aldea a vella María a Prisca de “A Criada”. Esta muller “un pouco porteira e un pouco comercianta” exerce de “sibila de tódalas serventas”. Convertida nunha especie de elo que garante a relación harmónica entre os dous estamentos, a súa funcionalidade no conto consiste en ofrecernos un retrato polo miúdo das diferentes tipoloxías de relacións entre os uns e os outros. Fronte á súa veciña a Balbina vai prosperar socialmente pero só dentro do gremio ó que pertence e sen se producir nela un cambio de clase social.
En “A criada” atopamos tamén á Balbina, única muller protagonista do libro. A Balbina tamén abandona a aldea de moza e prospera socialmente pero a diferencia da Bibiana non o fai na marxinalidade senón a través dos camiños considerados rectos pola moral da sociedade da época. Segundo eles ascende co paso do tempo os diferentes chanzos establecidos na profesión de criada ata a súa entrada na casa brasonada dos arcos. A Balbina ofrece como particularidade fronte ó resto de mulleres a súa condición nun momento puntual de modelo erótico, e será a través deste erotismo que atraia ó recatado señorito Paulos. De todas maneiras e igual que acontecía entre don Xohán e dona Rosina, tampouco vai existir neste caso un amor-paixón romántico. Será o narrador quen se deteña a explicarnos a natureza dese afecto da Balbina que case poderiamos cualificar de amor de nai: “nela [...] o amor tiña o matiz case piadoso de salvar un pobre ser feito para ser acariñado [...] que pola súa febleza era preciso coidar”.
Ricardo Carballo Calero e Rodrigues Lapa viron na Balbina e na súa relación co señorito Paulos a exemplificación da comuñón entre pobo e fidalguía propugnada por Otero Pedrayo.
“[...] fuxiron [...] Foi ela quen o roubou para darlle a vida. [...] Ás veces a Balbina tiña un remordemento. Logo, á súa maneira cavilaba: as grandes castes fidalgas teñen as súas raíces na terra e á terra han voltar para vivir. E soñaba ser ela o berce dunha nova tonalidade valente, dun sangue rexenerado que ó longo dos tempos florecía en renovos infindos ó longo das xeracións.”
Convén analizar polo miúdo algunhas cuestións nesta “comuñón”. Como o mesmo texto explicita foi ela quen o roubou, o cal non deixa de nos abraiar se consideramos que a maioría de mulleres na sociedade retratada pola obra se caracterizan pola súa pasividade e submisión á figura masculina. O concepto de roubo lévanos ó de culpabilidade que se concreta nese “remordemento” que sofre a criada e que xorde da consciencia de ser transgresora da orde establecida. Esta condición de única axente viría rachar un pouco co propio concepto de comuñón no que ten de acto compartido.
Doutra banda a Balbina nin se mantén como membro das clases populares nin tampouco é unha verdadeira fidalga senón que paira entre os dous estamentos. Como ben sinala Antón Palacio Sánchez, este conto remata cun “afidalgamento” da protagonista que “en canto se foi afaguendo ó señorío [...] adquiriu [...] moitas das manías da avoa de Paulos e procuraba imitala ó seu xeito”. A actitude da Balbina na vellez enténdese como producto do seguimento do modelo de comportamento de fidalga que ela coñeceu, e vai ser isto e non a súa nova situación económica o que fai que deixe de pertencer plenamente á clase popular da que procede.
A muller tamén pode ser obxecto de violencia sexual como acontece en “O Fidalgo”: “Unha rapaza boa agradecida á casa, filla de caseiros [...] ela, estrañada, non concibindo o sacrilexio, nin se atreve a loitar [...] pregarias [...] ollos espantados da mociña”. Esta rapaza serve para amosar como o fidalgo aproveita a súa superioridade económica e social sobre ela e seus pais para violala impunemente.
No medio de todo ese universo de mulleres galegas xorde a criolla das Antillas, con este castelanismo dáse entrada a un elemento foráneo e illado ó mesmo tempo que exótico. É este o único motivo para que o narrador se deteña na crioula entre todas as amantes que o fidalgo ten ó longo da súa vida. Máis que dun personaxe teriamos que falar da crioula como dun elemento de fondo que serve ó narrador para nos dar conta do poder económico de don Xohán.
Son numerosas as personaxes do clero que atravesan as páxinas do libro, as máis das veces como simples estampas de fondo:
“1835: grande bodega no Ribeiro. Pipas centenarias xa cando o da francesada. Frades cobrando as rendas”
Noutras ocasións a presenza clerical serve para salientar a relevancia social da personaxe á que acompañan, como acontece no enterro do pai de don Xohán, no que cantan setenta cregos de tres arciprestados.
Otero plasma perfectamente en O fidalgo como os membros da Igrexa se dobregan diante dos grandes señores dos pazos. Vémolo cando don Xohán chega á casa despois da morte do pai e “O capelán quere rifar, mais cala dediante da lanzal figura do mozo”, e cando os abades xustifican as aventuras extramatrimoniais de don Xohán tras dunha suposta alma inocente de neno.
Os membros do clero tamén forman parte da gran familia constituída polos habitantes dos pazos a través dos capeláns que, ás veces, son frades exclaustrados que trala desamortización de Mendizábal foron acollidos nas casas fidalgas como a de don Xohán.
Neste apartado faremos referencia a aquelas personaxes das que se dá unha especial visión negativa e que non se trataron nas anteriores epígrafes. Salientan neste sentido dúas figuras, a do prestamista de O Fidalgo e o Froitoso das Chairas de O estraperlista dos coiros.
O prestamista preséntasenos como un home covarde que se agacha “coma un zorro” no interior do coche de cabalos. Del só sabemos que teme a don Xohán como se tivesen algunha conta pendente e intuímos que é o actual propietario do que fora o pazo compostelán do fidalgo.
O Froitoso das Chairas recibe un tratamento moito máis fondo na súa condición de protagonista do conto. Desde a primeira liña aparece caracterizado negativamente: “de castuaxe espiñenta polo xenio, pobre por herdanza” xa desde cativo é un lacazán e acubilla “malas e xeadas intencións”. Medra deixándose guiar pola idea de que “os homes maquiadores de cartos [...] teñen de ser negociantes, acordar cedo e con estrelas cada mañá coas poutas ben listas, oufegar cada día unha maior ganancia como o golpe oufega o pescozo do galo”. Sen dúbida ningunha este é o retrato máis feroz dos homes de negocios que podemos atopar no libro. O esfolador estréase cun inocente can de palleiro e tras del virá unha longa listaxe de vítimas da súa crueldade. O efecto pernicioso deste individuo aféctalles tamén aos obxectos, de tal xeito que non ten escrúpulos á hora de roubar documentos dun mosteiro. O Froitoso non se move só pola cobiza, senón tamén polo seu sadismo, que o leva a límites insospeitados como o asasinato dunha nai e dúas fillas ou, xa de vello, a andar ofrecendo a súa propia pel ao mellor postor.
Ás veces a condena do autor non ten un obxectivo singularizado senón que este é todo un grupo como acontece en O Fidalgo cos conselleiros de don Xohán, “Ten servidores listos, algúns señoritos da vila [...] trepan con autoridade denantes descoñecida”. Os causantes da ruína son señoritos da vila, de tal xeito que unha vez máis o mundo urbano se caracteriza negativamente.
O primeiro protagonista da clase non privilexiada é o señor Venerando de Medicina legal. Esta personaxe está dominada pola envexa cainita, un sentimento que corrompe o individuo “Coma se no outro canteiro estivera sentada a sombra do seu fracaso”. Malia asasinar o seu cuñado non hai no seu tratamento ningún tipo de crítica nin censura, como se o autor o absolvese por considerar xusto o crime que comete. De feito, os abusos que recibe do cuñado pretenden captar a nosa simpatía cara ao asasino que realiza un acto de xustiza ao matar a quen o aldraxa arreo.
O señor Delmiro exemplifica a visión negativa que Otero nos ofrece do comercio e do cambio económico que este supón. A personaxe tamén nos dá conta da estreita relación existente entre economía e política ao debuxar os dous ascensos sociais como paralelos, o que vén xustificar o seu nomeamento de alcalde. Son numerosos os abusos que comete contra o seu cuñado pero a verdadeira culpabilidade deste home reside na riqueza e na relevancia social que esta implica, no adro todos os veciños o arrodean e na súa nova tenda “entraba o diñeiro aos ferrados”. Este será o pecado que o leve á morte ás mans dun cuñado comesto pola envexa.
En A revolta de Casdenón atopamos outros dous protagonistas que son homes da aldea. Existe certo paralelismo entre o tratamento destes e o que viamos en Medicina legal. Aquí o Bicho e o dos Inxertes enfróntanse por unha serventía, gana o Bicho e o outro leva a cabo a súa vinganza asasinándoo. Estevo dos Inxertes non actúa só senón que conta cun cómplice, o seu fiel criado O Etelvino caracterizado positivamente. Non só o Etelvino é visto con bos ollos polo narrador, senón que o dos Inxertes tamén conta co seu beneplácito. Pola contra, o narrador atribúelle calidades ao asasinado que o caricaturizan“Foise pondo groso, [...] saía de a paseo, [...] por consello dos médicos, desconfiados da operación do porco cotián, [...] o Bicho apareceu, como sempre, adispaciño, máis groso e pousón...
O conto titulado Co luar escornado do San Martiño ofrécenos un home de aldea singularizado fronte a todos os demais. O Dorindo da Fonte Vella non é unha personaxe tipo, é un home individualizado cuns problemas concretos. Introvertido, desprovisto dunhas relacións sociais estables, convértese nunha personaxe problemática en canto se enfronta coa súa familia que si está integrada socialmente. Tense dito que Dorindo representa a loita entre a vontade de superar a pobreza a través do traballo e a tentación de abandonar ante a adversidade. Mais, eses veciños dos que se agacha porque están na tenda, ou eses que xogan á baralla na taberna tamén procuran superar a pobreza a través do traballo. Para que traballa o Dorindo? Só hai nel sacrificio? Non hai cobiza da terra? Se ben é certo que traballa para a prosperidade familiar non o é menos que a súa obsesión destrúe a súa familia e fai del un home só ao que unicamente lle queda o consolo de saberse entendido polas forzas extraordinarias que lle falan a través do lume e por ese fillo naipelo que un día ha seguir os seus pasos. Ese é o motivo da queima do billete, a rebeldía de sentirse posuidor da verdade aínda que sexa en solitario.
O derradeiro conto do libro, O torques é unha homenaxe á obra de Castelao Os dous de sempre e como ocorría naquela, aquí tamén cada un dos protagonistas exemplifica unha forma de entender a vida. O da Canella caracterízase polo seu apego á terra e ao traballo, individuo realista segue o rego marcado polo bo sentido da maioría e é esencialmente bo. O da Ourizada, sen embargo, prefire soñar, viaxar e encherse de experiencias polo mundo adiante. Cando o da Ourizada rexeita o ofrecemento do da Canella de compartir o torques de ouro revélasenos como un verdadeiro soñador que procura unha Ítaca inexistente ata o final.
Son numerosos os fidalgos que aparecen nas páxinas do libro, deterémonos aquí na maioría deles menos en don Xohán, que por representar o “fidalgo tipo” estudaremos no apartado dedicado ao derrubamento da fidalguía.
O primeiro fidalgo que coñecemos é o pai de don Xohán. Podemos resumir en tres os trazos que se nos ofrecen deste home: a riqueza (exemplificada nos múltiples pazos e lugares), a inconsciencia (ao verter todo o viño para o goce dun neno), e a relixiosidade (na súa teatral derradeira comuñón axeonllado e cos brazos en cruz). Fronte a don Xohán, el representa os fidalgos de antes e completa o seu ciclo vital sen perder a esencia da caste.
Este mozo de dezaoito anos é a antítese do prototipo de fidalgo lanzal e garrido, de saúde precaria, “sempre moi maliño”, vén ser case que un neno indefenso. Vive sen vivir na casa brasonada dos arcos, onde afoga nunha atmosfera vella e case morta. Semella que a súa febleza fose unha consecuencia da endogamia da fidalguía no seu non se querer mesturar cos que non son da súa clase e neste sentido a Balbina vai ser a súa salvadora ao arrincalo dese ambiente no que se murcha. Este home que só coñecemos pola descrición que del fan o narrador e a Balbina carece de calquera tipo de entidade psicolóxica e vive sempre baixo os designios dunha muller, ben sexa esta a avoa ou a dona. Só ao final do conto dá mostras dunha certa evolución e independencia ao andar “coma un can tralas mozas” e ser “un dos derradeiros señoritos de aldea”. E para rematar co achegamento a esta personaxe non deixaremos de manifestar a nosa estrañeza por ter elixido Otero un fidalgo tan pouco representativo para reflectir esa pretendida comuñón do pobo coa fidalguía.
O señorito Paulos como exemplo de fidalgo novo vai ter o seu contrapunto no protagonista de Dona Xohana e don Guindo. Este mozo soñador de nobre estirpe seguindo os designios de seu pai emprende unha viaxe iniciática que o conducirá a tres fontes de coñecemento que van facer del un home adulto. A primeira fonte é a aprendizaxe directa da xeografía de Galicia e das diferentes formas de vivir que a propia xeografía condiciona representadas nos seus tíos e curmáns. A segunda fonte é o descubrimento do amor coa súa curmá de Sobrado. A terceira fonte e derradeira, e no conto a máis importante, é o contacto coa súa tía dona Xohana e coas “cousas marabillosas” que lle conta que o levan a comprender “a beleza sinxela do vivir das nosas aldeas” inseríndoo na idiosincrasia do ser galego por completo e para sempre.
No mesmo conto atopamos a don Guindo que malia dar nome á historia non se configura como unha verdadeira personaxe. Este fidalgo vello ancorado no pasado, que mesmo resultaría ridículo de non estar inserido na atmosfera máxica que rodea a dona Xohana, poderíase considerar un elemento máis do ambiente.
É este un dos contos máis breves do libro. Otero, en homenaxe a Castelao, retoma e refai a historia de Os dous de sempre a través “do da Canella” e “o da Ourizada”. O primeiro representa o tipo humano do individuo pegado á terra, ao traballo e ao realismo vital. O segundo, pola contra, é a plasmación do idealismo, da crenza en que o porvir nos ha ofrecer algo marabilloso que imos atopar polo mundo adiante. Mentres que o da Ourizada, ao final da súa vida, está arruinado e só, o da Canella goza dunha boa situación acompañado da súa familia. Otero aposta claramente polo primeiro e é por iso que será el o que atope un torques de ouro que decide compartir co seu amigo, aínda que o da Ourizada prefire seguir buscando no horizonte dourado o destino engaiolante que aínda o agarda.
A estrutura narrativa lineal practicamente se configura como un todo uniforme que leva a un desenlace final na vellez dos dous protagonistas que se alonga co episodio da aparición do torques.
Otero ofrécenos aquí o último dos grandes retratos do libro, dirixido ao Froitoso das Chairas. Xa desde neno esta personaxe amosa unha crueldade que, co paso do tempo, fará del un esfolador implacable que só atopa pracer arrincando a pel das súas vítimas. A prosa neste conto avanza lixeira cara ao final na descrición caricaturesca e hiperbólica da traxectoria vital do único protagonista verdadeiramente malo do libro. A historia chega ao clímax co asasinato dunha nai e dúas fillas para lles arrincar a pel, máxima expresión do sadismo do protagonista e que vai seguida dun momento anticlimático recollido nos dous últimos parágrafos nos que, xa vello, percorre o barrio xudeu na procura de alguén que pague algo polo seu propio pelello.
Esta é a historia do Dorindo da Fonte Vella, un home que vive en perpetuo enfrontamento entre a súa obsesión polo traballo da terra, que el considera o único camiño de mellora para si e para os seus, e o comportamento daqueles que o rodean, veciños e familia, que se deixan levar polos pequenos praceres cotiáns. Mais el conta co apoio extraordinario desa terra que lle fala a través do lume para revelarlle a súa natureza de individuo só na vida.
Non hai aquí a axilidade doutras producións e o autor demórase na descrición case que angustiosa e pormenorizada dos pasos do Dorindo ata chegar á súa casa. Unha vez alí ten lugar o clímax narrativo coincidindo co enfrontamento que sostén coa súa dona e que vai seguido dun anticlímax confraternizador, cando a familia dorme. Mais aínda se nos ofrece un golpe de efecto final no que o protagonista, nun síntoma de rebeldía, bota ás lapas un billete de vinte pesos.
Trátase dun dos contos máis breves do libro e, como o anterior, tamén dá noticia dun crime desenvolvido na aldea. Nesta ocasión, o señor Estevo dos Inxertes quérese vingar do Bicho, co que perdeu un preito por causa dunha serventía. Mais Estevo non está só, conta cun axudante verdadeiro autor do asasinato, o Etelvino. O silencio de complicidade co que os dous homes preparan o homicidio contribúe maxistralmente a aumentar unha tensión narrativa que vai in crecendo ata o último parágrafo nun estupendo exemplo práctico de como no conto a tensión debe chegar envolver todas as palabras ata o remate e que sen dúbida lembra as producións de Rafael Dieste.
Este relato é a historia dos desencontros entre o señor Venerando e o seu cuñado, o señor Delmiro. Estes enfrontamentos que van desde o litixio por unhas cepas ata o abuso de poder por parte do señor Delmiro, que é alcalde, rematan nun crime rural no que o asasino queda impune. O señor Venerando envelena ao seu cuñado e pasados os anos, debido a unha investigación posterior vese obrigado a cambiar o corpo do morto no cadaleito por outro para que os investigadores non atopen pezoña ningunha. A historia remata coa vitoria do asasino que goza a satisfacción de se ter vingado das inxustizas cometidas contra el.
Podemos falar neste caso dunha estrutura clásica en tres partes: introdución, nó e desenlace.
- A primeira parte infórmanos dos diferentes abusos por parte do alcalde como desencadeantes da violencia.
- A segunda parte, verdadeiro cerne e clímax da historia, contén o asasinato, a posterior chegada do fillo do finado para investigar a morte de seu pai e o troco de corpos na noite para evitar que se descubra a verdade.
- E a terceira e última parte anticlimática sitúanos na vida posterior do protagonista, xa feliz por acadar ter feito xustiza.
Un mozo cóntanos como, seguindo os desexos de seu pai, durante dous meses de verán realiza unha viaxe para coñecer os diferentes parentes esparexidos por toda Galicia. A finais de setembro o pai lembra que esqueceu unha visita, a da tía Xohana da Peroxa. Esta visita vai ser o cerne do conto.
A tía Xohana acolle con agarimo o visitante no seu pazo, onde “sosegado vivir mandaba na casa”, un fogar que semella estar tocado por unha atmosfera fantástica. E nese ambiente o protagonista escoita a historia da relación desta velliña con don Guindo: un amor inmorredoiro aínda que nunca consumado, e tamén historias marabillosas que lle relata a súa tía e que nunca ha esquecer.
A narración estrutúrase en tres partes nas que a primeira e a terceira serven de marco á parte central.
- Na primeira parte o protagonista sitúanos na historia e fainos sabedores das intencións de seu pai de que coñeza o país antes de ir estudar para Santiago.
- A segunda é o relato da viaxe, un percorrido que, á súa vez, podemos dividir en dúas grandes etapas entre as que se produce un descanso no que o estudante pasa un tempo na casa paterna. Na primeira etapa da viaxe visita tíos e curmáns esparexidos por toda a xeografía galega. Na segunda, á que se dedican máis páxinas, visita á súa tía Xohana da Peroxa. E é nese encontro onde intercala a historia de dona Xohana e don Guindo que lle dá título ao conto.
- A última parte sitúanos no presente do protagonista que lembra as experiencias vividas.
A criada narra a emigración dunha moza da aldea, a Balbina, cara á cidade para entrar a traballar no servizo doméstico, e o ascenso social que experimenta. A Balbina vai subindo todos os chanzos na aprendizaxe do oficio ata entrar na casa brasonada dos arcos, representante da máis vella liñaxe compostelá. Unha vez alí, namora a Paulos, un mozo totalmente afogado polo ambiente familiar, e escapan xuntos á aldea para viviren nun pazo da familia del. Transcorre a vida e ela afidálgase esquecendo as súas formas iniciais mentres el se converte nun señorito.
O conto estrutúrase en catro partes:
- Na primeira Balbina abandona a casa paterna e chega a Santiago sendo case unha nena inocente.
- A segunda céntrase no oficio do servizo doméstico, primeiro en xeral e despois na protagonista.
- A terceira parte está dedicada á permanencia na casa brasonada dos arcos e remata coa fuxida dos namorados cara a un pazo na aldea.
- A cuarta parte, que funciona a xeito de epílogo, trasládanos á vellez da protagonista para nos dar conta da súa evolución e, á vez, altera o que podía ter sido un desenlace feliz.
Mensagens antigas Página inicial